در طول تاریخ نیازهای چندمنظوره در محصولات، انعکاسی از تناسب انسان با شرایط محیطی و اجتماعی اقتصادی‌اش بوده‌اند. از دوران زندگی کوچ‌نشینی تا عصر مدرن و دیجیتال، انسان‌ها همواره تلاش کرده‌اند تا محصولاتی را طراحی و بهره‌برداری کنند که قادر به پاسخگویی به چندین نیاز به‌صورت هم‌زمان باشند و نه‌تنها موجب تسهیل امور روزمره و کاهش پیچیدگی‌های زندگی شوند، بلکه فرصتی را فراهم کنند تا در مواجهه با چالش‌های مختلف بر مشکلات فائق شوند: از جابه‌جایی‌های مکرر در دوران عشایری گرفته تا استفاده بهینه از فضاهای آپارتمانی به واسطه مبلمان هوشمند و چند عملکردی.
در متن حاضر مسیر تکامل محصولات در طول شش دوره مهم تاریخی مورد بررسی قرار می‌گیرند: این دوره‌ها شامل دوره زندگی عشایری، استقرار در جوامع یکجانشین، آغاز شهرنشینی اولیه، انقلاب صنعتی، گسترش زیست شهری مدرن و نهایتاً عصر دیجیتال هستند. هر یک از این ادوار تاریخی برگ‌هایی تازه در توسعه محصولات گشودند، محصولاتی که با تمرکز بر کارایی بالا، انعطاف‌پذیری در کاربرد و قابلیت تطبیق با شرایط متغیر طراحی پیش رفتند. هدف از این بررسی نه‌تنها شناخت تحولات گذشته، بلکه درک پیوند عمیق میان نیازهای انسانی و فناوری‌هایی است که برای رفع این نیازها در مسیر تاریخ توسعه یافته‌اند.

دوره زندگی عشایری (Nomadic Life)

دوره زندگی عشایری به‌عنوان یکی از مراحل مهم و تأثیرگذار در مسیر تکامل زندگی انسان، عمدتاً بر پایه ضرورت‌های مربوط به جابه‌جایی مکرر و سازگاری با محیط‌های گوناگون شکل‌گرفته بود. در این دوران، استفاده از محصولات چندمنظوره که بتوانند نیازهای متنوع را در شرایط مختلف پاسخ دهند، به یک اصل حیاتی تبدیل شده بود. چادرهای عشایری به طور هم‌زمان به‌عنوان خانه‌ای امن، مکانی برای ذخیره‌سازی مواد غذایی و وسایل و همچنین پناهگاهی در برابر شرایط نامساعد جوی عمل می‌کردند. 
علاوه بر چادرها، ظروف ساخته‌شده از جنس چرم یا چوب نیز نقش مهمی در زندگی روزانه عشایر داشتند. این ظروف نه‌تنها برای ذخیره‌سازی آب و غذا مفید بودند، بلکه با کمی ابتکار، به‌عنوان ابزارهایی برای آشپزی نیز مورداستفاده قرار می‌گرفتند. ابزارهای سنگی نیز از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بودند و کاربرد گسترده‌ای در شکار حیوانات، برش مواد اولیه و حتی در ساخت دیگر ابزارهای ضروری زندگی عشایری پیدا کرده بودند.
آنچه این محصولات را متمایز می‌کرد، سبکی و سهولت حمل‌ونقل آن‌ها بود که مهاجرت‌های مکرر عشایر را تسهیل می‌کرد. علاوه بر این، تطبیق‌پذیری بالای این وسایل با شرایط محیطی مختلف، نشانه‌ای از هوش و خلاقیت انسان در مواجهه با سختی‌ها محسوب می‌شد. در واقع، می‌توان این دوره را نقطه آغاز طراحی محصولات چندمنظوره دانست که با الهام از ضرورت‌های زندگی در شرایط دشوار و ناپایدار، راهکاری عملی برای بهبود کیفیت زندگی ارائه می‌داد.

دوره یکجانشینی و کشاورزی (Sedentary Life and Agriculture)

در دوره یکجانشینی و آغاز کشاورزی، نیاز به تجهیزات و محصولات چندمنظوره برای پاسخگویی به الزامات زندگی روزمره و امور کشاورزی به طور قابل‌توجهی افزایش یافت. ابزارها و وسایلی همچون نیمکت‌های چوبی یا سنگی نه‌تنها برای نشستن مورداستفاده قرار می‌گرفتند، بلکه به‌عنوان میز کار یا سطوحی برای آماده‌سازی مواد غذایی نیز کاربرد داشتند. صندوق‌های چوبی و سبدهای بافته‌شده از الیاف طبیعی به‌منظور ذخیره غلات، نگهداری ابزارهای کشاورزی یا سازمان‌دهی وسایل شخصی طراحی و استفاده می‌شدند. این نوع محصولات چندمنظوره موجب ساده‌تر و منظم‌تر شدن زندگی روزمره در این دوران شدند.
علاوه بر این، مبلمان و محصولات چندمنظوره با سبک زندگی یکجانشینی هماهنگ بودند. به‌عنوان نمونه، تخت‌های کوچک و ساده‌ای که عمدتاً از چوب یا سنگ ساخته می‌شدند، هم برای استراحت و هم به‌عنوان فضای ذخیره‌سازی قابل‌استفاده بودند. حتی برخی از سازه‌های داخلی خانه‌ها، مانند طاقچه‌ها و قفسه‌های دیواری، ترکیبی از کاربرد تزیینی و عملکردی داشتند. این رویکرد نشان‌دهنده تلاش انسان برای استفاده بهینه از فضا و منابع بوده و راه را برای طراحی‌های پیشرفته‌تر در دوره‌های بعد هموار ساخت.
 

شهرنشینی اولیه (Early Urbanization Period)

در دوره شهرنشینی اولیه، به دلیل محدودیت‌های فضایی و همچنین تنوع نیازهای زندگی شهری، مبلمان چندمنظوره نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کردند. در این دوران، قطعاتی از مبلمان همچون نیمکت‌ها و صندلی‌ها فراتر از استفاده معمول خود به کار گرفته می‌شدند؛ به‌عنوان‌مثال، این وسایل علاوه بر ایجاد فضایی برای نشستن، گاهی به‌عنوان میز کار یا حتی محلی برای ذخیره‌سازی وسایل بسیار کارآمد بودند. در همین راستا، میزهای تاشو و چندمنظوره که قابلیت جمع‌شدن و جابه‌جایی آسان را داشتند، به‌عنوان یکی از اجزای پرکاربرد مبلمان شناخته می‌شدند. این نوع میزها با طراحی انعطاف‌پذیر خود می‌توانستند هم به‌عنوان میز غذاخوری، هم میز کار، و حتی سطوحی برای نمایش محصولات یا کالاها مورداستفاده قرار گیرند. این نوآوری‌ها امکان استفاده بهینه از فضا را فراهم کرده و انتخابی ایده‌آل برای خانه‌های کوچک و همچنین مغازه‌های شهری به شمار می‌آمدند.
علاوه بر این، صندوق‌های چوبی و تخت‌های چندمنظوره نیز از مهم‌ترین نمونه‌های مبلمان این دوره به‌حساب می‌آمدند. صندوق‌ها نه‌تنها فضایی برای ذخیره‌سازی لباس‌ها، ظرف‌وظروف یا مواد غذایی بودند، بلکه کاربردهایی چون تبدیل‌شدن به نیمکت یا میزهای کوچک نیز داشتند. تخت‌ها نیز با بهره‌گیری از کشوها یا محفظه‌های داخلی تعبیه‌شده در زیر خود، فضایی مناسب برای نگهداری لوازم شخصی و حتی برخی اقلام ضروری مانند غذاها فراهم می‌کردند. این طرح‌های ترکیبی که عملکردهای گوناگونی را در یک قطعه واحد ارائه می‌دادند، به‌خوبی توانستند نیازهای متنوع زندگی شهری را پاسخ دهند و خلاقیت طراحان آن زمان را به نمایش بگذارند. در محیط‌های عمومی نظیر بازارها و میدان‌های شهری نیز مبلمان چندمنظوره مورداستفاده قرار می‌گرفتند. نیمکت‌های بزرگ سنگی یا چوبی علاوه بر اینکه محلی برای نشستن بودند، گاهی برای نمایش کالاها و انجام معاملات کوچک و بزرگ نیز کاربرد داشتند. قفسه‌ها و طاقچه‌های دیواری که معمولاً در ارتفاع‌هایی مختلف نصب می‌شدند، برای نمایاندن اشیای تزیینی یا ذخیره لوازم روزمره مردم مورداستفاده قرار می‌گرفتند.

دوره صنعتی (Industrial Era)

انقلاب صنعتی باعث تولید انبوه محصولات چندمنظوره با استفاده از فناوری‌های جدید شد. ماشین‌آلات صنعتی هم برای تولید کالا و هم برای حمل‌ونقل استفاده می‌شدند. ابزارهای خانگی مانند چاقوی سوئیسی ترکیبی از چند ابزار در یک وسیله بود. مبلمان چندمنظوره مانند میزهای تاشو هم به‌عنوان میز کار و هم میز غذا استفاده می‌شدند. افزایش کارایی و کاهش هزینه‌ها از طریق تولید انبوه، ویژگی اصلی این دوره بود. این دوره نشان‌دهنده پیشرفت در طراحی و تولید محصولات چندمنظوره بود. این تحولات نه‌تنها باعث دسترسی بیشتر مردم به محصولات چندمنظوره شد، بلکه پایه‌ای برای پیشرفت‌های بعدی در طراحی و تولید محصولات مدرن شد. دوره صنعتی نشان‌دهنده آغاز عصر جدیدی بود که در آن، محصولات چندمنظوره به بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی روزمره تبدیل شدند.

دوره مدرن

در این دوره، شاهد رشد چشمگیری در گرایش به طراحی و استفاده از محصولات چندمنظوره بودیم که نه‌تنها توانستند خود را با نیازهای زندگی در فضاهای کوچک و پرتراکم شهری سازگار کنند، بلکه سبک زندگی مدرن را نیز بهبود بخشیدند. این تغییر رویکرد به‌ویژه در طراحی مبلمان به‌وضوح مشاهده شد. محصولاتی نظیر تخت‌های تاشو که می‌توانستند در طول روز به مبل یا میز کار تبدیل شوند و شب‌ها نقش تخت خواب را ایفا کنند، و همچنین میزهای چند کاربردی که برای کاربردهای مختلف طراحی شده بودند، به‌گونه‌ای توسعه یافتند که بتوانند نیازهای گوناگون کاربران را در فضایی محدود پاسخ دهند. این نوع طراحی نه‌تنها در صرفه‌جویی در فضا مؤثر بود، بلکه درجه‌ای از انعطاف‌پذیری را نیز ارائه داد که برای شرایط پویای زندگی شهری امری ضروری به شمار می‌رفت.
علاوه بر این، ابزارهای الکترونیکی همچون تلفن‌های هوشمند نیز جایگاه ویژه‌ای به‌عنوان محصولات چندمنظوره پیدا کردند. این دستگاه‌ها دیگر تنها ابزاری برای اتصال و ارتباط نبودند، بلکه به کمک قابلیت‌های گسترده خود به‌عنوان وسایلی برای سرگرمی، کار حرفه‌ای، یادگیری، مدیریت وظایف روزمره و حتی برنامه‌ریزی شخصی به کار گرفته می‌شدند. از سوی دیگر، در صنعت خودرو، وسایل نقلیه چندمنظوره نظیر SUVها با طراحی‌هایی که ترکیبی از فضای داخلی جادار و قابلیت‌های متنوع نظیر آفرود را ارائه می‌دادند، توانستند نیازهای مختلف کاربران را برآورده کنند. این خودروها هم برای رفت‌وآمدهای شهری و هم برای سفرهای طولانی جاده‌ای گزینه‌ای ایده‌آل به شمار می‌آمدند. این روند بازتاب‌دهنده تلاشی است برای ایجاد تعادلی میان سه مؤلفه کلیدی: کارایی، آسایش و زیبایی بود. با افزایش جمعیت شهرها و محدودیت‌های موجود در فضاهای زندگی، محصولات چندمنظوره به راه‌حلی نوآورانه برای ارتقای کیفیت زندگی شهری تبدیل شدند.
 

دوره پسامدرن و دیجیتال (Postmodern and Digital Era)

در دوران دیجیتال، محصولات چندمنظوره با بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته و هوش مصنوعی به قابلیت‌های هوشمند و انعطاف‌پذیری بی‌سابقه‌ای دست یافته‌اند. ابزارهایی مانند گجت هوشمند دیگر صرفاً برای پایش سلامت و تناسب‌اندام به کار نمی‌روند، بلکه برای ارتباطات، مدیریت زمان و حتی انجام پرداخت‌های دیجیتال نیز استفاده می‌شوند. این دستگاه‌ها، با اتصال به اینترنت و سایر ابزارهای دیجیتال، توانسته‌اند زندگی روزمره را ساده‌تر و مؤثرتر سازند.
خانه‌های هوشمند نیز نمونه شاخصی از این محصولات چندمنظوره در عصر حاضر هستند. این خانه‌ها با ادغام سیستم‌های نظارت بر روشنایی، گرمایش، سرمایش و امنیت در یک پلتفرم یکپارچه، امکان کنترل از راه دور و خودکارسازی فرایندهای مختلف را برای کاربران فراهم کرده‌اند. همچنین، وسایل نقلیه الکتریکی با تلفیق ویژگی‌های زیست‌محیطی و فناوری‌های دیجیتال مانند اتصال به اینترنت و ناوبری پیشرفته، به‌عنوان محصولاتی مدرن و چند کاربردی در مسیر آینده دیده می‌شوند.
ادغام فناوری‌های دیجیتال و هوش مصنوعی یکی از ویژگی‌های بارز امروز است که نمایانگر مسیر آینده محصولات چندمنظوره هوشمند و پایدار خواهد بود. این انقلاب نه‌تنها منجر به افزایش کارایی و راحتی شده است، بلکه به کاهش مصرف انرژی و اثرات زیست‌محیطی نیز کمک کرده است. دوران دیجیتال، بستری را ایجاد کرده که نوآوری‌ها در آن می‌توانند کیفیت زندگی را بهبود دهند و افق‌هایی نوین برای آینده‌ای پایدار فراهم کنند.
 

 منابع
Urbanization in the Ancient World" by Michael E. Smith
The Evolution of Useful Things" by Henry Petroski
https://www.onlinedesignteacher.com/2016/02/furniture-design-history.html
https://www.idwitalia.com/en/multifunctional-furniture-for-digital-nomads-how-to-create-flexible-and-functional-home-workspaces
http://spacemax.in/history-of-space-saving-furniture/
https://resourcefurniture.com/blogs/blog/the-evolution-of-transforming-furniture-celebrating-cleis-60-year-legacy