دیزاین انتقادی رویکردی نوآورانه در دیزاین است که به جای تمرکز بر ایجاد محصولات و خدمات کاربردی، بر ایجاد بحث و گفتگو در مورد مسائل اجتماعی، فرهنگی، و اخلاقی متمرکز است. این رویکرد، که اغلب از طریق اشیاء، آثار هنری و تجربیات مجازی به اجرا درمی‌آید، به دیزاین به‌عنوان وسیله‌ای برای انتقاد و بازتعریف مفاهیم و ایده‌های پذیرفته‌شده نگاه می‌کند. در این یادداشت، ما به بررسی مفهوم دیزاین انتقادی، پیشینه، اهداف، و تأثیر آن بر جامعه و فرهنگ می‌پردازیم.
همانطور که گفتیم دیزاین انتقادی به رویکردی اشاره دارد که فراتر از ایجاد محصولات زیبا و کاربردی است و به جای آن، به سمت طرح پرسش‌ها و ایجاد بحث در مورد مسائل اجتماعی، اخلاقی و فناورانه حرکت می‌کند. این رویکرد، که اولین بار در دهه ۱۹۹۰ توسط آنتونی دان و فیونا رابی مطرح شد، به دنبال آن است که از طریق دیزاین، به تفکر انتقادی در مورد آینده‌های ممکن و نقش دیزاین در جامعه بپردازد. دیزاین انتقادی نه‌تنها به دنبال ارائه راه‌حل‌های عملی نیست بلکه می‌خواهد چالش‌ها و فرضیات پذیرفته‌شده را به چالش بکشد و از این طریق به گفتگو و بازاندیشی در مورد موضوعات مختلف دعوت کند.
اهداف اصلی دیزاین انتقادی عبارتند از ایجاد فضایی برای تفکر انتقادی و بازاندیشی در مورد مسائل معاصر و آینده. این نوع دیزاین می‌کوشد تا با ارائه سناریوها، اشیاء، و تجربیاتی که مخاطبین را به تفکر وادار می‌کند، نقش دیزاین در شکل‌دهی به جامعه و فرهنگ را به چالش بکشد. هدف از این کار ایجاد بحث و گفتگو در مورد موضوعات مهم و اغلب نادیده گرفته شده است، به گونه‌ای که مخاطبین را تشویق می‌کند تا در مورد آینده‌های ممکن و نقش خود در شکل‌دهی به این آینده‌ها تفکر کنند.
دیزاین انتقادی می‌تواند موضوعات وسیعی را در بر بگیرد، از جمله فناوری، اخلاق، سیاست، محیط‌زیست، و نظایر آن. به عنوان مثال، در یک پروژه دیزاین انتقادی ممکن است به تأثیرات اجتماعی و اخلاقی فناوری‌های جدید مانند هوش مصنوعی پرداخته شود. یا ممکن است به چالش‌های زیست‌محیطی مانند تغییرات آب و هوایی یا مصرف‌گرایی توجه داشته باشد. این پروژه‌ها از طریق استفاده از دیزاین به‌عنوان وسیله‌ای برای انتقاد و پرسش، به دنبال ایجاد بینش و آگاهی در مورد این مسائل هستند.
دیزاین انتقادی از طیف وسیعی از روش‌ها و تکنیک‌ها استفاده می‌کند، از جمله نصب آثار هنری در فضای عمومی، اشیاء دیزاین‌شده، فیلم، و داستان‌سرایی. این رویکردها به دیزاینرها امکان می‌دهد تا مفاهیم انتقادی خود را به شکل‌هایی جذاب و تأمل‌برانگیز ارائه دهند، به‌گونه‌ای که مخاطبین را به تفکر وادارد و بحث و گفتگو را تشویق می‌کند. این تکنیک‌ها می‌توانند شامل کارگاه‌های تفکر دیزاین، نمایشگاه‌ها، و حتی پلتفرم‌های دیجیتالی باشند که به اشتراک‌گذاری و بحث در مورد ایده‌ها کمک می‌کنند.

دیزاینی برای نمایشگاه «چه می‌شد اگر...» با عنوان چه می‌شد اگر از طریق اکوسیستم‌های خانگی غذای خودمان را تأمین می‌کردیم

دیزاین انتقادی در نهایت به دنبال تأثیرگذاری بر تفکر و رفتار مخاطبان است. این رویکرد می‌تواند به عنوان ابزاری برای افزایش آگاهی و تغییر نگرش در مورد مسائل مهم اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی عمل کند. با این حال، دیزاین انتقادی خود موضوعی برای مناقشه است، به ویژه در مورد دسترسی و فهم پروژه‌ها توسط عموم مردم و میزان اثربخشی آن‌ها در ایجاد تغییرات معنادار. با وجود این نقدها، دیزاین انتقادی رویکردی قدرتمند و تأثیرگذار در طراحی محسوب می‌شود که به تحریک تفکر و بحث در مورد مسائل مهم می‌تواند کمک می‌کند.

مثال‌هایی در حوزه دیزاین انتقادی

یکی از مثال‌های بارز و تاثیرگذار در زمینه دیزاین انتقادی، پروژه «حیوانات ترانسژنتیک» (Transgenic Pets) از آنتونی دان و فیونا رابی است. این پروژه به بررسی تأثیر فناوری‌های ژنتیکی بر زندگی روزمره و روابط انسان با حیوانات خانگی می‌پردازد. 
در این پروژه، دان و رابی از طریق دیزاین و نمایش مدل‌هایی از حیوانات خانگی ترانسژنتیک، مانند گربه‌هایی که در تاریکی می‌درخشند یا موش‌هایی که عطر گل را منتشر می‌کنند، به چالش‌های اخلاقی و اجتماعی ناشی از دستکاری ژنتیکی در حیوانات پرداختند. این پروژه نه‌تنها به موضوعات مرتبط با فناوری ژنتیکی می‌پردازد، بلکه سؤالاتی در مورد مالکیت، زیبایی‌شناسی و مسئولیت‌های اخلاقی انسان‌ها در قبال موجودات دیگر را نیز مطرح می‌کند.
پروژه «حیوانات ترانسژنتیک» به عنوان یک مثال قدرتمند از دیزاین انتقادی، مخاطبین را به تفکر در مورد پیامدهای بالقوه و نامطلوب فناوری‌های نوین بر زندگی روزمره و روابط طبیعی دعوت می‌کند. این نوع پروژه‌ها نمونه‌هایی از چگونگی استفاده از دیزاین به‌عنوان ابزاری برای ایجاد بحث و گفتگو در مورد مسائل پیچیده و چندوجهی در جامعه هستند.
یک مثال دیگر از دیزاین انتقادی چیدمان خانه‌ای توسط استودیوی دیزاین Superflux است که در قالب یک اینستالیشن با عنوان «کاهش شُک» اجرا شده بود. کاهش شوک (لندن، ۲۰۵۰) با هدف ملموس، قابل ارتباط و خاص کردن اندازه و پیچیدگی یک ابر بحران مانند تغییرات آب و هوایی است.
در این پروژه، پس از تحقیقات گسترده و نمونه‌سازی و همچنین مصاحبه با کارشناسان ناسا، اداره هواشناسی بریتانیا و انجمن برای آینده، این استودیو یک آپارتمان کامل در آینده را ساخت که در بر تغییرات آب و هوایی و پیامدهای آن بر امنیت غذایی متمرکز بود. 
مردم می‌توانستند وارد این خانه شوند و مستقیماً خودشان تجربه کنند که محدودیت‌های این آینده ممکن است چه حسی داشته باشد. به جای ترساندن بازدیدکنندگان و ناآماده ماندن از چالش‌های این جهان، روش‌ها و ابزارهایی را برای نه تنها زنده ماندن، بلکه پیشرفت در آنجا به اشتراک گذاشتند.

در پروژه کاهش شک (لندن ۲۰۵۰) خانه‌ای باتوجه به کمبود مواد غذایی در سال ۲۰۵۰ در انگلستان دیزاین شد

در صنعت مبلمان نیز پروژه‌هایی با رویکرد دیزاین انتقادی وجود دارند که به بررسی و چالش موضوعات مختلف اجتماعی، اخلاقی، و محیط زیستی می‌پردازند. یکی از این نمونه‌ها، کارهای مارتینو گمپر است که به ویژه در زمینه بازیافت و بازآفرینی مبلمان شهرت دارد.
مارتینو گمپر، پیزاینر و هنرمند ایتالیایی، با پروژه «۱۰۰ صندلی در ۱۰۰ روز» یک نمونه بارز از دیزاین انتقادی در صنعت مبلمان ارائه داد. در این پروژه، او در طول ۱۰۰ روز، هر روز با استفاده از قطعات و تکه‌های بازیافتی از مبلمان قدیمی، یک صندلی جدید دیزاین کرد و ساخت. هدف از این پروژه تنها ارائه یک مجموعه مبلمان نبود، بلکه گمپر قصد داشت تا به چالش‌های مربوط به مصرف‌گرایی، پایداری و ارزش‌های نهفته در اشیاء دور ریختنی بپردازد.
پروژه «۱۰۰ صندلی ۱۰۰ روز» از چند جنبه حائز اهمیت است. اول، این کار به مسئله بازیافت و بازآفرینی در صنعت مبلمان توجه می‌کند، نشان می‌دهد که چگونه می‌توان از مواد بازیافتی برای ایجاد آثار جدید و خلاقانه استفاده کرد. دوم، این پروژه به چالش‌های پیرامون مصرف‌گرایی و اثرات آن بر محیط زیست می‌پردازد. و سوم، با ارائه طراحی‌های منحصربه‌فرد و گاهی غیرعادی، به تفکر انتقادی در مورد معنا و کاربرد اشیاء در زندگی روزمره دعوت می‌کند.

پروژه ۱۰۰ صندلی در ۱۰۰ روز

پروژه‌هایی مانند «۱۰۰ صندلی ۱۰۰ روز» نمونه‌هایی از نحوه استفاده از دیزاین انتقادی برای مطرح کردن سوالات مهم در زمینه‌های پایداری، مصرف‌گرایی، و ارزش‌های فرهنگی هستند. این نوع دیزاین نه‌تنها به دنبال ایجاد محصولات جدید است بلکه می‌کوشد تا با ایجاد بحث و گفتگو، تأثیر عمیق‌تری بر جامعه و فرهنگ داشته باشند.